Czy będę teraz inny?

Według statystyk mniej więcej co 3 małżeństwo w Polsce kończy się rozwodem. Oznacza to, że mamy w swoim środowisku bardzo wielu dorosłych z doświadczeniem zakończenia swojego małżeństwa, a także dużą grupę dzieci, których ten kryzys również dotknął. Ponieważ rozwód wiąże się nie tylko z przerwaniem aktualnego związku, a także z porzuceniem pewnej wizji przyszłości, którą budowaliśmy w sobie od jakiegoś czasu, partnerzy muszą przejść żałobę po stracie. Dziecko, którego rodzice żyli w małżeństwie, doświadcza punktu zwrotnego w swoim życiu, a samo wydarzenie niesie ze sobą szereg zmian. Choć nie da się uczynić, aby rozwód nie miał żadnego wpływu na dziecko – zmienia się przecież cały jego świat – możemy zrobić wiele, aby pomóc mu przetrwać kryzys.

Nie mogę być z tym sam

Każde dziecko jest wyjątkowe i inaczej patrzy na świat. To co dla jednego wydaje się proste, dla innego może okazać się trudnością nie do przejścia. Wiele zależy m.in. od cech temperamentu, wcześniejszych doświadczeń, wieku dziecka, stopnia radzenia sobie z emocjami czy jakości relacji z innymi ludźmi. Nie ważne jednak czy dziecko w kryzysie około rozwodowym ma 5, 11 czy 16 lat – każde zasługuje na wsparcie dostosowane do jego sytuacji i potrzeb. Warto, żeby rodzice, którzy nie mają w tym trudnym czasie siły wspierać, zadbali o odpowiednią pomoc dla swojego dziecka. Ważne jest otoczenie go opieką dorosłych, którym ufa (np. babcia, dziadek), z którymi będzie mogło porozmawiać na ten temat lub zapewnienie pomocy specjalisty (psychologa), który pomoże dziecku w doświadczaniu oraz przeżywaniu emocji i myśli związanych z rozwodem.

Mamo, Tato, co to znaczy?

Informacja o rozwodzie tworzy w psychice dziecka mnóstwo pytań. Ponieważ to, co dotychczas było znane i oczywiste ma się zmienić, pojawia się niewiadoma. To, co dziecko pomyśli w chwili usłyszenia o rozwodzie, zależy od tego, jakie skojarzenia znajdują się w jego głowie. Czy ktoś w rodzinie już się rozwodził? Co wtedy mówiło się o tych osobach? Czy rodzice koleżanki rozwiedli się w gniewie i teraz ze sobą nie rozmawiają? Czy tata kolegi porzucił rodzinę po rozwodzie i więcej jej nie widział? Co babcia mówi o sąsiadce, która rozwiodła się ze swoim mężem? To tylko przykładowe sytuacje, które tworzą obraz świata i ludzi związanych ze słowem „rozwód”. Choć samo dziecko nie musi do końca rozumieć jego znaczenia, może mieć już do niego emocjonalny stosunek i listę obaw.

To pewnie moja wina…

Bardzo naturalną reakcją dziecka na konflikt rodziców jest poczucie winy i przypisywanie sobie odpowiedzialności za kryzys. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że dziecko będzie próbowało w różny sposób zmienić decyzję rodziców poprawiając swoje zachowanie, oceny w szkole czy nagle włączając się w pomoce domowe, których wcześniej nie chciało wykonywać. Dziecko nie rozumie, że kryzys przechodzi relacja między Mężem i Żoną, a nie między Mamą i Tatą (którymi dorośli zostają nawet po rozwodzie). Kiedy sytuacja konfliktowa trwa długo, dziecko doświadczające ogromnego stresu, może próbować wchodzić w różne role: Dziecko bohater – to dziecko, które może przejmować obowiązki rodziców, jest perfekcyjnym uczniem, pomaga w domu. Bardzo często rolę te przyjmują najstarsze dzieci. Dziecko kozioł ofiarny – czyli dziecko chcące wziąć na siebie całą złość, kłótnie i uwagę rodziny. Bardzo cierpi, jednak złość rodziców w kierunku zachowania dziecka jest wspólna i zgodna. Dziecko maskotka – to bardzo uśmiechnięte i rozbawione dziecko, które przez wygłupy i swoje radosne zachowanie próbuje rozładować napiętą atmosferę. Z czasem jednak staje się to sztywnym zachowaniem i grozi niedopuszczaniem przez dziecko innych, trudniejszych emocji. W tę rolę najłatwiej mogą wpaść najmłodsze dzieci. Dziecko nieobecne – dziecko niesprawiające kłopotów, niezauważalne, nie mające ani trudności, ani wyraźnych potrzeb, gdyż nie chce być kolejnym problemem dla rodziny. Celem każdej z ról jest naprawienie kryzysu, odzyskanie poczucia stabilności i poczucia bezpieczeństwa, którego dziecku brakuje.

Co chcecie mi powiedzieć?

Niestety nie da się przeprowadzić jednej, idealnie przygotowanej rozmowy, po której dziecko ze spokojem przyjmie informację o rozwodzie i poradzi sobie z emocjami, które mu towarzyszą. Pamiętajmy, że będzie to wiele (niełatwych) rozmów, w których znajdzie się okazja do przygotowywania dziecka do zmian, przyjmowania i okazywania emocji, wysłuchiwania obaw, ale przede wszystkim dostarczania informacji. Rzeczy, które należy wziąć pod uwagę przygotowując się do poinformowania dziecka o rozstaniu rodziców:

Wiek dziecka – dziecko kilku letnie będzie potrzebowało mniej złożonych informacji niż nastolatek. Jednak nigdy nie przekazujemy dziecku szczegółów z konfliktu małżeńskiego. Takie informacje dotyczą dorosłych i między dorosłymi powinny być omawiane.
Miejsce i czas rozmowy – niech czas na rozmowę nie będzie ograniczony innymi zajęciami czy wyjściami. Miejsce powinno być bezpieczne dla dziecka, najlepiej takie, w którym może swobodnie wyrazić emocje (np. wybiec z płaczem do pokoju).
Emocje – będzie ich dużo w dziecku, będą trudne dla niego, ale również dla rodziców. Mogą paść różne słowa, a rodzice, powinni być na nie przygotowani i mieć świadomość również swoich emocji w tej sytuacji. Należy pamiętać, że dziecko także będzie przechodzić przez fazy żałoby takie jak: niedowierzanie, złość i protest, negocjacje, smutek/depresja i ostatecznie pogodzenie się.
Zmiany – nawet najtrudniejsze wydarzenie wydaje się prostsze do przejścia, jeżeli możemy się na nie jakoś przygotować i przewidzieć co nas czeka. Dlatego tak ważne jest zapewnienie dziecka o tym, co pozostanie jak dawniej (np. będziesz mieszkał w tym samym miejscu, tata nadal będzie odwoził Cię na treningi, mama nadal będzie odwozić Cię rano do tej samej szkoły), ale również poinformowanie o tym, co będzie nowe/inne (np. będziesz z tatą grał na Xbox, ale w innym domu, będziesz chodził na pizze w piątki, ale teraz tylko z mamą, będziesz jeździł na wakacje z tatą, ale bez mamy)
Miłość rodzicielska – choć nie wszystkie rodziny mają w zwyczaju mówić głośno o uczuciach jakimi siebie darzą, w sytuacji rozwodowej jest niezwykle ważne, aby dziecko wiedziało, że jest kochane . Częste gesty i słowa mówiące, że mimo dużych zmian między rodzicami, mama i tata kochają i zawsze będą kochać. Może w tym pomóc dbanie o wspólne spędzanie czasu mama- dziecko, tata-dziecko, aby budować silną i stabilną relację.

Ja nie chcę rozmawiać!

Może zdarzyć się tak, że nasze dziecko widząc i odczuwając sytuację w rodzinie domyśla się, co rodzice chcą mu przekazać. Różne doświadczenia i lęki będą skłaniały je do unikania rozmów i chronienia się przed „najgorszym”. Co wtedy mogą zrobić rodzice? Być otwartym, gotowym i cierpliwym. Sygnalizować dziecku możliwość i potrzebę rozmowy, gospodarować czasem tak, aby dziecko mogło skorzystać z zaproszenia, dawać empatyczne komunikaty pomagające dziecku rozmawiać np. „Wiem, że pewnie jesteś zły/przestraszony”, „Dużo się ostatnio dzieje, to bardzo trudne dla Ciebie”. Zrozumienie i spojrzenie na sytuacje oczami dziecka, samo podpowie najlepsze słowa wsparcia.

Jak mam sobie z tym radzić?

W trakcie kryzysu okołorozwodowego niezwykle ważne jest dbanie na swobodny rozwój dziecka. Pomoże w tym pielęgnowanie poniższych aktywności:

kontakty towarzyskie z rówieśnikami
rozwijanie i podtrzymywanie hobby / pasji i talentów
zabawa, pozytywne doświadczenia i zauważanie dobra
rozmowy o odczuwanych w ciele emocji i nazywanie ich
odpoczynek i relaksacja

Mamo, Tato, nie róbcie tak, proszę!

Zachowania, które z pewnością nie pomogą, a z dużym prawdopodobieństwem pogorszą stan psychiczny naszego dziecka, wynikają często z nieprzepracowanych uraz, emocji i żalu jednego partnera do drugiego. Wszelkie próby izolowania dziecka od drugiego rodzica (bez konkretnego powodu, np. bycia sprawcą przemocy) osłabiają lub zabierają mu jedną z najważniejszych relacji w życiu. Zarówno niepochlebne wypowiadanie się na temat drugiego rodzica przy dziecku, jak i wrogie nastawianie dziecka przeciwko niemu wpływa negatywnie na budowanie obrazu siebie przez dziecko. Jest ono przecież po części mamą, po części tatą – jeżeli mama jest zła, to znaczy, że ja też taki jestem. Pamiętajmy również, że dziecko nie może być częścią konfliktu małżeńskiego, nie powinno „szpiegować” byłego partnera, gdyż przestaje być wtedy lojalne wobec jednego z rodziców. Traci szacunek do drugiego rodzica, do siebie, a także wpływa to negatywnie na samoocenę dziecka. To jak dziecko będzie myślało o rozwodzie, o sobie i rodzicach, a także jak będzie patrzyło na otaczający go świat i nadchodzącą przyszłość, zależeć będzie od postawy dorosłych, otrzymanego wsparcia, poczucia stabilności i bezpieczeństwa, które zapewnią mu najbliżsi. Jeżeli nie wiemy jak postąpić w trakcie przeżywanego kryzysu, warto kierować się pytaniami: Czy jest to dobre dla mojego dziecka? Czy zadbam tak o jego potrzeby? Czy to dba o jego relacje z rodzicem? Czy to da mu poczuciem bycia kochanym i zwiększy poczucie bezpieczeństwa?

Cywińska, M. (2021). Dziecko w sytuacji rozwodu rodziców. Roczniki Pedagogiczne Tom 13(49), nr 4.

Matyjas, B. (2017). Dzieciństwo w rodzinie rozwiedzionej. Formy wsparcia psychologiczno-pedagogicznego rodzin po rozwodzie. W: M. Parzyszek, M. Samorańska (red.), Rodzina – wsparcie i pomoc (s. 99-109). Lublin: Episteme.

Zubrzycka, E. (2021). PRZETRWAĆ BURZĘ Jak pomóc dziecku, gdy jego rodzina przechodzi kryzys? Sopot: GWP.

Anna Grabowska-Nogala

Psycholog dzieci i młodzieży oraz dorosłych, Pedagog