Rozumienie starości
Odpowiedź na pytanie, czym jest starość i kiedy zaczyna się wiek senioralny, z pozoru wydaje się być dość prosta i intuicyjna. Tymczasem w literaturze psychologicznej na próżno szukać jednolitego stanowiska, dotyczącego początku starości oraz jej faz. Przyjmując jednak periodyzację wyodrębnioną przez WHO wyróżnić możemy trzy okresy: wczesną starość (60-74 lata), późną starość (75 – 89 lat) oraz długowieczność (powyżej 90 roku życia). W okresie wczesnej starości seniorzy przeważnie zachowują sprawność zarówno fizyczną, jak i psychiczną. Późna starość niesie ze sobą obniżenie psychofizycznej sprawności (obniżenie sprawności pamięci, mniejsza zdolność nabywania nowych umiejętności, szybsza męczliwość, wolniejsze tempo pracy). Takie osoby zazwyczaj nie są już samodzielne, coraz częściej korzystają z pomocy medycznej a wykonywanie czynności dnia codziennego wymaga pomocy innych osób. Co ciekawe, sporą część długowiecznych seniorów cechuje wyższy poziom psychofizycznej sprawności niż poprzednią grupę. Jednak w dużej mierze odnosi się to do tych osób, które były sprawne również we wcześniejszych etapach życia.
Problemy, z którymi mierzą się seniorzy
Każdy okres życia wiąże się z koniecznością radzenia sobie z nowymi problemami i zadaniami. Proces starzenia może powodować stres i prowadzi do zmiany priorytetów życiowych. Pojawia się zatem umiejętność rezygnacji z celów, które de facto okazują się mniej istotne. Seniorzy mierzą się również ze zmianą perspektywy – z osób niezależnych, zaradnych, samodzielnych stają się osobami wymagającymi opieki i wsparcia, a to wiąże się z silnym lękiem i poczuciem zagrożenia. Wśród problemów, które dotykają seniorów możemy wyróżnić również:
- trudną sytuację finansową
- trudności związane z lokomocją oraz wykonywaniem czynności dnia codziennego tj. zakupy, sprzątanie, przygotowywanie posiłków
- konieczność zmiany mieszkania np. ze względu na bariery architektoniczne (brak windy), warunki finansowe (zbyt wysokie koszty utrzymania mieszkania) lub konieczność przebywania w domu pomocy społecznej, w domu seniora, zakładzie opiekuńczo – leczniczym lub hospicjum
- konieczność nabycia nowych umiejętności związanych z postępem technologicznym np. obsługa smartphona, tableta, komputera lub nowoczesnych sprzętów gospodarstwa domowego np. pralki, zmywarki lub pieca
- trudności w relacjach z rodziną lub innymi ludźmi – brak wzajemnego zrozumienia
- trudności z akceptacją swojego ciała
- pogorszenie stanu zdrowia, osłabienie sprawności psychofizycznej
- negatywny bilans życiowy, brak akceptacji własnego losu, poczucie osamotnienia
W jaki sposób pracować z seniorem?
- terapia zajęciowa – najbardziej popularną, szczególnie w domach pomocy społecznej czy domach seniora, formą pracy z osobami starszymi jest terapia zajęciowa. Jej podstawowe formy to arteterapia, muzykoterapia, biblioterapia, choreoterapia i dramaterapia. Terapia zajęciowa opiera się na wykorzystywaniu potencjału rozwojowego człowieka i ma na celu nauczenie danej osoby takich umiejętności, które umożliwią jej wgląd w siebie, samoakceptację i samorealizację.
- rehabilitacja funkcji poznawczych – u seniorów dochodzi do zmian w ośrodkowym układzie nerwowym, co w konsekwencji prowadzi do deficytów poznawczych i emocjonalnych. Niezbędnym jest więc objęcie osób starszych rehabilitacją neuropsychologiczną. Ćwiczenia wykonywane podczas treningów funkcji poznawczych dotyczą usprawniania pamięci, myślenia, funkcji wzrokowo – przestrzennych czy językowych. Celem treningów poznawczych jest stymulowanie komórek mózgowych do tworzenia nowych połączeń neuronalnych, a więc wykorzystywane jest tutaj zjawisko neuroplastyczności mózgu. Warto podkreślić, że tego typu treningi powinny być dobrane indywidualnie do możliwości pacjenta. Niezwykle istotna jest również systematyczność – ćwiczenia powinny być wykonywane codziennie, jednak w celu utrzymania motywacji pacjenta, czas poświęcony na treningi nie powinien być zbyt długi.
- wsparcie psychologiczne – seniorzy są szczególnie narażeni na depresję czy objawy lękowe, co związane jest przede wszystkim z poczuciem przemijania, lękiem przed śmiercią czy lękiem przed utratą bliskich osób. Rozmowy z psychologiem przynoszą wsparcie w przeżywaniu i przepracowywaniu szeroko rozumianych strat tego okresu życia (np. pogarszające się zdrowie, utrata mieszkania, śmierć bliskich osób). Seniorzy często mają również problemy w kontaktach z pozostałymi członkami rodziny, ponieważ mają poczucie braku zrozumienia ze strony bliskich. W tym przypadku konsultacje z psychologiem pomogą seniorowi w układaniu relacji rodzinnych.
- interwencja kryzysowa – osoby starsze mogą doświadczać kryzysu np. w sytuacji, gdy ze względu na swój stan zdrowia zmuszone są do przebywania w szpitalu, domu seniora czy zakładzie opiekuńczo – leczniczym. Adaptacja do nowych warunków życiowych bywa bardzo trudno, dodatkowo seniorzy czują się wówczas osamotnieni i opuszczeniu, a to może prowadzić do kryzysu. Interwencja psychologiczna w takim przypadku ma na celu przywrócenie równowagi psychicznej oraz adaptacyjnych umiejętności radzenia sobie ze stresem. Dzięki temu zapobiegamy przeobrażeniu się reakcji kryzysowej w chroniczny stan niewydolności psychospołecznej.
- trening interpersonalny – w pracy z seniorami możemy również wykorzystywać treningi interpersonalne. Są to warsztaty grupowe, których celem jest lepsze poznanie siebie, własnych zasobów, mocnych strony czy obszarów, które warto rozwijać. Autorefleksja dotycząca tych aspektów jest niezwykle istotna dla seniorów, ponieważ wzmacnia to ich poczucie własnej wartości. Trening interpersonalny rozwija również kompetencje takie jak: asertywność, efektywne porozumiewanie się z innymi, zarządzanie własnymi emocjami czy radzenie sobie ze stresem. Istotną rolę odgrywa tutaj informacja zwrotna od grupy – uczestnicy wchodzą ze sobą w interakcje, konfrontują się oraz modelują wzajemnie swoje zachowania.
- techniki relaksacyjne – pracując z seniorem możemy posiłkować się różnymi technikami relaksacyjnymi, jedną z najpopularniejszych metod jest progresywna relaksacja mięśni Jacobsona. Polega ona na stopniowym napinaniu i rozluźnianiu głównych grup mięśniowych, a jej celem jest relaksacja umysłu. Liczne badania pokazują, iż relaksacja według Jacobsona powoduje redukcję lęku czy objawów depresyjnych. Zwiększa również poczucie samosprawczości oraz poczucie dobrostanu. Co najważniejsze w przypadku seniorów, relaksacja Jacobsona jest stosunkowo łatwa do nauczenia i zastosowania.
- psychoterapia – proces psychoterapii dotyczyć może zarówno jednostki tj. seniora, jak i całego systemu, czyli rodziny. Warto wspomnieć, że w Polsce psychoterapia osób starszych nie jest popularna. Z jednej strony wiąże się to z faktem, że psychogerontologia jest stosunkowo nowym obszarem nauki w naszym kraju. Z drugiej jednak strony psychoterapia wymaga zdolności do nawiązania relacji terapeutycznej, a co za tym idzie względnie dobrej sprawności poznawczej.
Odnaleźć się w roli seniora
Proces starzenia wiąże się z wieloma trudnościami. W życiu seniora pojawiają się nowe problemy i zadania, z którymi nie miał do czynienia we wcześniejszych etapach życia. Nic więc dziwnego, że osoby starsze często mają trudności z odnalezieniem się w nowej rzeczywistości. Warto jednak zaznaczyć, że okres senioralny ma również zalety. Wciąż można rozwija swoje dotychczasowe pasje lub znajdować nowe zainteresowania, dostosowane do możliwości seniora.
Zając-Lamparska, L. (2019). Niefarmakologiczna terapia funkcji poznawczych w łagodnych zaburzeniach poznawczych oraz jej efektywność w świetle metaanaliz i przeglądów systematycznych. Aktualn Neurol, 19 (2), 74-82.
Sławińska, A. (2016). Zastosowanie Progresywnej relaksacji mięśni Jacobsona w praktyce klinicznej. Psychiatria i Psychoterapia, 12 (4), 3-15.
Sienkiewicz-Wilowska, J. (2013). Terapia zajęciowa osób starszych. Edukacja, 3 (123), 93-103.
Bandach, M. (2013). Trening umiejętności społecznych jako forma podnoszenia kompetencji społecznych. Economics and Management, 4, 82-97.
Mosiołek, A., Gierus, J. (2016). Funkcje poznawcze a radzenie sobie z problemami życia codziennego w schizofrenii. Psychiatria, 13 (2), 98-104.
Torebko, N., Saran, T. (2021). Znaczenie rehabilitacji funkcji poznawczych dla osób starszych. W: Kowalski, W., Łukasiewicz, J., Aczynowicz, T., Raczkowski, A., Stencel, M. (red). Wiosna Jesieni – o jakości życia osób starszych (3, 131-143). Lublin: Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji.
Steuden, S. (2014). Psychologia starzenia się i starości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Justyna Bobkiewicz
Psycholog młodzieży i dorosłych, Psychodietetyk